https://irannewspaper.ir/8693/8/116098

این روزها بحث برداشت درخت های شکسته در جنگل داغ است. موافقان دلایل زیادی مطرح می کنند، در مقابل کنشگران و پژوهشگران این حوزه هم دلایل زیادی برای مخالفت دارند. یکی از موضوعاتی که موافقان طرح تاکید زیادی روی آن دارند، جلوگیری از آتش سوزی های جنگل های شمال کشور است. چهار سال فعالیت در حوزه اطفای حریق در قالب یک برنامه ملی و مردمی یک موضوع را به روشن ترین شکل ممکن نشان داد. یکی از خروجی های کارگاه های مشارکتی با ذینفعان مختلف این موضوع بود که هر معضلی، افرادی دخیل و ذینفع دارد که گاهی یک چرخه را تشکیل می دهند، چرخه ای ناخواسته ولی کارآمد. فرقی نمی کند بحث درختان افتاده در جنگل های شمال باشد یا بهانه سدسازی و انتقال بین حوزه ای باشد. برای مثال در موضوع تبدیل بلوط های زاگرس به زغال، شوتی های حمل چوب، واسطه های خرید زغال، کارگاه های تولید زغال، مصرف کننده های شخصی، رستوران ها، کافه ها، کبابی ها تا دیگر مجالس همه و همه جزئی از این چرخه هستند، چرخه ای با آورد مالی و تقاضای زیاد. بنابراین نمی شود که اینجا درخت را مقصر دانست که به زغال تبدیل می شود، یا درختان شکسته در جنگل را متهم آتش سوزی ها کرد. باید دید منفعت این برنامه ها به جیب چه کسی می رود. حالا هم یکی از توجیهات طرح جمع آوری چوب های کف جنگل، جلوگیری از آتش است. در حالی که چوب های شکسته جزئی از اکوسیستم است و باید در جنگل باشد؛ این موضوعی است که کارشناسان جنگل درباره آن حرف زدند و نوشتند، ولی ارتباط دادن آن به آتش سوزی، به همان ذینفع بودن برمی گردد.

ماده سوختنی

آتش سوزی های جنگل و مراتع، تعاریف خود را دارند. چوب های شکسته در جنگل یعنی ماده سوختنی، ماده سوختنی چه نقشی در آتش سوزی ها دارد؟ به زبان ساده، هر آتش سوزی برای شروع به سه عنصر نیاز دارد که مثلث آتش نام دارد. ماده سوختنی، اکسیژن و حرارت. در صورت وجود این سه عنصر ریسک آتش سوزی وجود دارد، ولی برای شروع آن باید عامل انسانی باشد. عامل انسانی، یعنی کسی یا چیزی که شروع کننده آن باشد. حداقل در بخش ایران با توجه به آمار 90 درصدی عامل انسانی آتش سوزی ها، یعنی هر جایی ردپای انسان وجود دارد، آتش هم وجود دارد. بررسی دلایل و راهکار پیشگیری برای حریق، اجرایی تر و مهم تر است تا حذف درخت (ماده سوختنی).

ماده سوختنی چیست؟

ماده سوختنی اصلا چیست؟ چه نقشی در حریق جنگل دارد و آیا قابل حذف است؟ ماده سوختنی به هر ماده آلی چه خشک و چه تر که در زمین، زیر زمین یا در هوا باشد، مشتعل شود و بسوزد، گفته می شود. باید به خاطر داشت که ماده سوختنی، یک ضلع از مثلث آتش را تشکیل می دهد. لازم است ویژگی ها و خصوصیات دقیق ماده سوختنی را دانست.

اندازه ماده سوختنی نقش مهمی در میزان آتش گرفتن دارد. قطعات بزرگ تر معمولا کمتر از قطعات کوچک تر قابل اشتعال هستند، زیرا سطح کمتری دارند. مواد سوختنی دو دسته هستند؛ مواد سوختنی سبک (ظریف)، ترکه ها، برگ ها، چمن، شاخه های کوچک، سوزن های کاج و غیره. مواد سوختنی سبک، رطوبت را به سرعت جذب می کنند و به سرعت بیرون می دهند. مواد سوختنی سبک، مانند چمن خشک، برای آتش گرفتن به گرمای کمی نیاز دارند. وقتی چمن شروع به سوختن می کند، سریعا می سوزد. به همین دلیل، به این مواد، سوخت های سریع سوز می گویند.مواد سوختنی سنگین شامل الوارها، کنده ها، درختان افتاده و درختان ایستاده هستند. این مواد در مقایسه با مواد سوختنی سبک، رطوبت را به کندی جذب و پس می دهند و برای آتش گرفتن، به گرمای بیشتری نیاز دارند. بنابراین، این مواد به نام سوخت های کندسوز شناخته می شوند و مدت زمان طولانی تری می سوزند. چوب های خشک نرخ گسترش آتش را افزایش می دهند. نرخ گسترش آتش به سرعتی اطلاق می شود که آتش در یک منطقه پیشروی می کند و گسترش می یابد. نرخ گسترش آتش در جنگل به عواملی مانند مقدار ماده سوختنی، رطوبت ماده سوختنی، نوع و پراکندگی آن، جهت و سرعت وزش باد، شیب زمین و شرایط جوی بستگی دارند.

این یک تعریف از ماده سوختنی است، آیا می توان تمامی مواد سوختنی را حذف کرد؟ نمی توان که کل جنگل ها را به بهانه اطفا از ماده سوختنی جمع کرد. این چه استدلالی است که وجود دارد؟ ماده سوختنی در جنگل ها، بخصوص درختان و کنده های شکسته، ارزش های متعددی دارند که فراتر از نقش آنها در آتش سوزی است. این مواد به عنوان زیستگاه و پناهگاه برای بسیاری از جانوران، حشرات و پرندگان عمل کرده و زیستگاهی امن برای تخم گذاری، خواب و تغذیه فراهم می کنند. همچنین، این مواد می توانند رطوبت خاک را حفظ و از تبخیر سریع آن جلوگیری کرده و به افزایش حاصلخیزی خاک کمک کنند. فرآیند تجزیه این مواد به بازگشت مواد آلی موردنیاز گیاهان به خاک منجر می شود که رشد گیاهان جدید را تسهیل می کند. این مواد نیز به تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش آن کمک می کند. به طور کلی، کنده ها و الوار های درخت در جنگل ها به حفظ تنوع زیستی و پایداری اکوسیستم جنگل ها کمک می کند و نشان می دهد که این مواد علاوه بر خطر آتش سوزی، ارزش های حیاتی برای محیط زیست دارند.

ماده سوختنی دلیل آتش سوزی نیست، باید عامل انسانی برای شروع حریق به آن اضافه شود. باید دلایل آتش سوزی جنگل ها و مراتع بررسی شود و بر اساس آن، راهکار های مبتنی بر نقش تمام گروه هایی که در ایجاد آتش سوزی دست دارند، مشخص شود.

آتش سوزی عامل انسانی دارد که یا سهوی یا عمدی است، البته آتش سوزی های طبیعی هم وجود دارد که درصد آن ناچیز است. آن جایی که سهوی است، باید دلایل بررسی شود و با برنامه های پیشگیری این آتش سوزی ها کاهش یابد. با استفاده از سامانه ماهواره ای و پهنه بندی باید نقاط پرخطر بررسی و برنامه های پیشگیری اجرا شود و آنجا که نیاز به رفع تعارض است، برطرف شود. اگر زمین خواری دلیل آتش سوزی است، نظارت، تقویت و برخورد صورت گیرد.

آتش سوزی جزئی از اکوسیستم جنگل و جدایی ناپذیر است. سکونتگاه های ما در جنگل ها و نزدیک مرز اراضی ملی قرار دارد. جاده های ارتباطی در دل جنگل ها، زمینه حضور گردشگر را مهیا کرده است. هر کسی با هر نیتی می تواند به عمق جنگل های ما برسد. قاچاق چوب، گردشگر، یک کبریت و... می تواند در فصل آتش سوزی، منطقه را دچار حریق کند.

آنچه جنگل ها و مراتع از آن رنج می برند، بی برنامگی است نه درختان افتاده و شکسته. برنامه ها باید اجرایی باشد. اگر بحث درختان افتاده در هیرکانی آتش سوزی است که به درختان ربطی ندارد، به عامل انسانی آتش سوزی ربط دارد.

اطفای حریق نیاز به یک برنامه کلی در همه حوزه ها دارد، ولی متاسفانه فرصت طلایی این برنامه ریزی ها در فصل سرد سال که آتش سوزی ها کاهش پیدا کرده است، از بین می رود. با وجود تجربه موفقی که در تدوین یک برنامه ملی برای کاهش آتش سوزی ها داشتیم در پیگیری ها با بی انگیزگی سازمان ها برای بحث های پیشگیری مواجه می شویم. تمام اقدامات تنها به فصل آتش سوزی، زمان آتش سوزی و اطفای حریق خلاصه می شود؛ بدون برنامه مشخص، آموزش و تجهیزات مناسب.